शर्मिला डिसी । घोराही । घोराही नगरपालिका स्थित बालविकास माध्यमिक विद्यालयले किशोरीहरूलाई विद्यालयमा नै सेनेटरी प्याडको व्यबस्था गरेपछि किशोरीहरूको विद्यालय छाड्ने क्रम रोकिएको छ । दाङ जिल्लाका जिल्ला शिक्षा अधिकारी रमेश मैनालीकाअनुसार बाल विकास माविसँगै जिल्लाका सबै सामुदायिक विद्यालयमा यो अभ्यास सुरुवात गरिएको छ । यस्तो सुरुवातले सकारात्मक प्रभाव परेको उनले बताए । ‘सेनेटरी प्याड विद्यालयमा नै उपलव्ध हुन थालेपछि विद्यालयमा छात्राहरूको उपस्थिति राम्रो रहेको छ’ । उनले भने ।

‘सेनटरी प्याड व्यबस्था भएका विद्यालयमा अध्ययनरत छात्राहरू विद्यालयमा नै महिनावारी भएमा धक नमानीकन विद्यालय प्रशासनमा गएर प्याड माग्छन् र यसको प्रयोग गर्ने गर्दछन् ।’ बालबिकास माविकी लेखापाल चाँदनी हमालले भनिन् – ‘महिनावारी महिलाको प्राकृतिक कुरा हो, प्याड माग्नका लागि छात्राहरू कुनै संकोच मान्दैनन् ।’ हमालकाअनुसार प्याड फेर्नको लागि पनि विद्यालयमा बेग्लै कोठाको व्यबस्था गरिएको छ ।

विगत दुई वर्षदेखि विद्यालयमा छात्रालाई महिनावारी हुँदा प्याड दिने व्यवस्था गरिएको हो । हमालले भनिन्, ‘त्यसअघि यस्ता कुरा थाहै पाईदैनथ्यो । कसलाई कतिबेला महिनावारी भयो भनेर सोध्ने कुरा पनि हुदैन थियो । महिनावारीलाई समाजमा एउटा लाजको विषय मानेका कारण पनि महिलाले बिभेद व्यहोर्नु परेको हो । तर यस विद्यालय सेवा क्षेत्रभित्र धेरै सहज भएको छ ।’ छात्राहरूमा १३ वर्षको उमेरदेखि महिनावारी शुरु हुन्छ । महिनावारी भएको समयमा कसैलाई लामो समयसम्म पेट दुख्ने हुँदा आरामको जरुरी हुन्छ । 

‘विद्यालयमा सेनेटरी प्याडको व्यबस्था नहुँदा हरेक महिना कम्तीमा ३ देखि ५ दिन छात्राहरू अनुपस्थित हुने गर्दथे ।’ बाल विकास माविका प्रधानाध्यापक राजेन्द्र श्रेष्ठले भने– ‘विद्यालयका तर्फबाट अध्ययन गर्दा महिनावारीका कारण छात्राहरूको कक्षा कोठामा अनुपस्थित रहेको पुष्टि भएपछि यो व्यबस्था गरिएको हो । अहिले कक्षामा छात्रा अनुपस्थित हुने क्रम रोकिएको छ ।’

‘छात्राहरूको कक्षा निरन्तरता नभएपछि पढाइमा कमजोर हुने र यसको परिणाम बालबिबाहमा रुपान्तरण हुने समस्या थियो ।’ सोही विद्यालयकी शिक्षिका बिमला थापाले थपिन् ।

घोराही नगरपालिकामा मंसीरको अन्तिम साता सम्पन्न नगरस्तरीय बाल भेलाले सबै सामुदायिक विद्यालयमा सेनटरी प्याडको व्यबस्था गर्न माग गरेका थिए । घोराही नगरपालिकाका बालमैत्री स्थानीय शासन सम्पर्क व्यक्ति स्मृती भण्डारीकाअनुसार बाल भेलाले उठाएका यी सवाललाई नगरपालिकाले गम्भीरतापूर्बक हेरेको छ र अन्य सरोकारवालाले पनि बालबालिकाको आवाजको कदर गर्ने क्रममा यो व्यबस्था भएको हो । ‘हामीले केही भन्न पर्दैन, बालबालिका आफै उनीहरूका सवालमा सक्रिय हुन्छन् ।’ भण्डारीले थपिन् । घोराही नगरपालिकामा विद्यालय स्तरीय २३ र समुदाय स्तरमा १८९ बालक्लव छन् । विद्यालय, समाज र स्थानीय तहमा उनीहरूले निरन्तर खबरदारी गर्छन् । विद्यालयमा बालक्लबकै कारण सेनेटरी प्याड लगायतको व्यबस्था हुन सकेको हो ।

बाल विकास माध्यामिक विद्यालयकी बाल क्लबकी अध्यक्ष पूर्णीमा पुनले पनि बाल क्लबका कारण बाल अधिकार स्थापित भएको दाबी गरिन् । ‘पहिलेको तुलनामा अहिले धेरै सहज भएको छ । पहिले विद्यालयमा सरसफाई सामाग्री, प्याड, तथा चेन्जीङ रुम  थिएन । यसबाट खास गरेर किशोरीहरूमा विद्यालय छोड्नुपर्ने वाध्यता थियो । अहिले त्यो समस्या टरेर गएको छ ।’ उनको थप भनाई थियो– ‘महिनावारी सबै किशोरीहरूमा हुन्छ । यो समस्या नभएर प्राकृतिक कुरा हो । हाम्रो समस्यालाई विद्यालयका शिक्षक, शिक्षिका र अभिभावकहरूले बुझ्नु भएको छ ।’ 

‘महिनावारी हुने समय थाहा हुँदैन, पहिले विद्यालयमा प्याडको व्यवस्था नहँुदा कहिले विद्यालय जाने क्रममा बाटोमै महिनावारी हुन्थ्यो, त्यो बेला छात्राहरू विद्यालय नगएर घर फर्किन्थे । शिक्षक शिक्षिकाहरू लाई भन्न पनि सकिदैन थियो । यस कारण पढाई प्रभावित त हुन्थ्यो । सजाय समेत भोग्नु पथ्र्यो ।’ पुनले भनिन्–‘अहिले विद्यालयमा प्याडको व्यवस्था भएदेखि म लगायत मेरा साथीहरूलाई धेरै सहज भएको छ । सर म्यामहरूलाई आफ्ना सबै समस्या खुलेरै भन्छौ । केही अप्ठयारो लाग्दैन ।’

पछिल्लो समयमा बाल विकास मावि मात्र होइन दाङका अधिकांश सामुदायिक तथा निजी विद्यालयहरूमा यो व्यवस्था गरिएको छ । सेनेटरी प्याड विद्यालयमा उपलव्ध भएपछि छात्राहरूको कक्षा निरन्तरता भएको जिल्ला शिक्षा कार्यालय दाङको ठम्याई छ । ‘जिल्लाका सामुदायिक तथा निजी विद्यालयमा अध्यनरत छात्राहरू महिनावारी भएकै कारण विद्यालय छोड्न बाध्य हुन्थे ।’ जिल्ला शिक्षा अधिकारी मैनालीको कथन छ ‘विद्यालय छोडन् वाध्य भएपछि उनीहरूको पढाई प्रभावित हुने गर्दछ । यसबाट अभिभावक र शिक्षक शिक्षिकाबाट माया पाउनबाट पनि उनीहरू क्रमशः बन्चित हुँदै जान्छन् ।’

‘दाङको घोराही नगरपालिकामा बालमैत्री स्थानीय शासन अबलम्बन गरिएपछि विद्यालय तहमा यस प्रकारको सुधार भएको हो । विद्यालयमा छात्रामैत्री शौचालय नहुनु, महिनावारी भएको समयमा आवश्यक पर्ने प्याड विद्यालयमा उपलव्ध नहुनु समस्या थिए । बालमैत्री स्थानीय शासनका अभियानकर्ता सुशिल बस्नेत भन्छन्– ‘कतिपय कुरा स्थानीय तहमा समाधान हुने कुरालाई पनि निकाश नखोज्ने प्रबृत्ति छ । अव स्थानीय तहमा नै समाधान खोज्ने हाम्रो बानी बस्न सुरु भएको छ ।’