पृष्ठभूमी

विश्वको सबैभन्दा ठूलो समस्या तथा जल्दोबल्दो बिषय को रुपमा सबैले जलवायु परिवर्तन लाई लिने गरेका छन । वास्तवमै विश्वको जल्दोबल्दो समस्याको रुपमा जलवायु परिवर्तनले आफ्नो जरा गाडिरेहेको छ। पृथ्वीको वायुमण्डलमा हरित गृह ग्यासहरु जम्मा भए सङ्गै पृथ्वीको तापमान लगातार वृद्धि भैरहेको छ। संसार भरी यसलाई विश्वव्यापी उष्णता अर्थात Global warming भनेर भन्ने गरिन्छ ।

विभिन्न ओजोन तह विनाशक ग्यासहरुको मात्रा बायुमण्डलमा बढे सङ्गै सुर्यबाट आउने हानिकारक विकिरणहरु पृथ्वीमा प्रवेश गर्ने क्रम बढिरहेको छ। विभिन्न औद्योगिक क्रियाकलाप हरुको वृद्धि सङ्गै बायुमण्डलमा हानिकारक हरितगृह ग्यासहरुको मात्रा बढिरहेको छ। हानिकारक हरित गृह ग्यासहरु उत्सर्जनमा औद्योगिक रास्ट्रहरुको नै बढी भुमिका भए पनि यो सम्पुर्ण विश्वकै लागि चुनौतिको बिषय बनिरहेको छ।

यसको कारक का रुपमा विश्वका धनी देशहरु भए पनि यसको प्रभाव भने विश्वका सम्पुर्ण रास्ट्रहरुले भोग्नु पर्ने निश्चित छ ! जलवायु परिवर्तन, हरितगृह प्रभाव लगाएतका हानिकारक प्राकृतिक विपत्ति हरुले कुनै सिमाना तथा भुगोल हेर्दैनन , यसकारण पनि हामी यो मामला बाट भुलेर पनि पछि हट्न मिल्दैन ! विश्वभरी कहिनकहि जलबायु परिवर्तन ले बोट बिरुवा , जीवजन्तु, तथा पारिस्थिक पद्धति लाई नै असर पारिरहेको बैज्ञानिक तथ्यहरु हामी सङ्गै छन ।

प्राकृतिक पद्धति सङ्गै जोडिएको किर्षी क्षेत्र पनि यी कुराहरु बाट अछुतो रहन सक्दैन । यसकारण हामी सबैको सजगता बाट मात्रै यसको रोकावट सम्भव छ, हैन भने पृथ्वीको बिनास अब तेति टाढा पनि छैन । यिनै कुराहरुलाई मैले जाने बुझेको र पढेको आधारमा व्याख्या तथा विश्लेषण गर्ने कोसिस गरेको छु

जलवायु परिवर्तन के हो ?

सामान्यतया कुनै पनि स्थान बिशेषको लामो समय सम्मको औसत मौसमी अवस्थालाई जलवायु भनिन्छ । बैज्ञानिक हरुका अनुसार सामान्यतया कुनै पनि स्थानको ३० बर्ष सम्मको औसत मौसमी अवस्थालाई जलवायु भन्ने गरिएको छ। कुनै पनि स्थानको केही समयको बर्षा , तापक्रम ,आद्रता, हावाको बहाब, सुर्यको प्रकाश ईत्यादिको कारण छोटो समयमा हुने वायुमन्डलिय फेरबदल को नाप घण्टा, दिन, हप्ता, महिना, बर्ष लाई मौसम भन्ने गरिन्छ । प्राकृतिक अथवा मानव सृजित कृयाकलापहरुले एक दशक अथवा सो भन्दा बढि समयमा हुने कुनै स्थान बिशेषको जलवायुमा हुने फेरबदललाई सामान्यतया जलवायू परिवर्तन भन्ने गरिन्छ। बैज्ञानिक हरुका अनुसार जलवायु परिवर्तन कुनै पनि भुगोलमा सामाजिक, आर्थीक तथा वातावरणिय हिसाबले अर्थ राख्ने हुनु पर्दछ।

जलवायु परिवर्तनका कारणहरु

जलवायु परिवर्तन प्राकिर्तिक र मानवीय दुबै किसिमले हुने गर्दछ । प्राकिर्तिक रुपमा सुर्य र पृथ्वीको बिचको चुम्बकिय शक्तिका कारण जलबायु परिवर्तन हुने गर्दछ। बैज्ञानिक हरुका अनुसार, हजारौ बर्षको अन्तरालमा पृथ्वी को नक्षेत्रमार्ग मा आउने परिवर्तन का कारण पृथ्वी मा आउने सुर्यको प्रकाशको मात्रामा परिवर्तन हुने गर्दछ।

मानबिय क्रियाकलापका कारण हारित गृह ग्यासको मात्रा पृथ्बिको बायुमन्डलमा थुप्रीने क्रम बढेसङ्गै जलवायु परिवर्तनको असर देखिन थालेको छ । सामान्यतया हरित गृह भन्नाले वायुमण्डलको ट्रोपोस्फिएर तहमा सुर्यको प्रकाश सन्चय गर्ने अर्थात सोस्ने प्रक्रिया भन्ने बुझिन्छ । यहि प्रक्रियालाई आधार मानेर आज किर्षिमा पोलि हाउस र प्लास्टिक टनेल भित्र खेती गर्ने प्रबिधी हरु भित्रीएका छन ।

बढ्दोविश्वको तापक्रम 

जब सुर्यको प्रकाश पृथ्वीमा आईपुग्छ केही मात्रामा ताप सोसिन्छ १ पृथ्वी बाट फिर्ता भएको ताप बायुमण्डलमा हरित गृह ग्यास हरुले सोस्दछन र पृथ्वीको सतह तिर नै फर्काईदिन्छन, जसको कारण पृथ्वी को तापक्रम बढ्ने गर्दछ। यसरी हरित गृह ग्यास हरुको कारण विस्वब्यापी तापक्रम बढिरहेको छ ।

यसैलाई बिस्वब्यापी उस्णता अर्थात Global warming भन्ने गरिएको छ । यसरी बिश्वको तापक्रम बढ्नुमा हरित गृह ग्यासहरुको बायुमण्डलमा बिसर्जन तथा उत्सर्जन गरिनु हो । हरित गृह ग्यास भन्नाले त्यस्ता ग्यासहरु जसले पृथ्वी बाट फिर्ता भएको सुर्यको ग्यासलाई सोस्दछन र पृथ्वी मै फिर्ता पठाउछन ।

सामान्यतया कार्वनडाईअक्साईड, मिथेन, कार्वन हेक्जाक्लोराईड, क्लोरोफ्लोरो कार्वन ईत्यादी ग्यासहरुको मात्रा बायुमण्डल्मा बढे सङ्गै बिस्वब्यापी उष्णता अर्थात Global warming बढिरहेको छ। विश्व ब्यापी उस्णता भन्नाले पृथ्वी को सरदर तापक्रम मा हुने वृद्धि लाई जनाउदछ। विश्व ब्यापी उस्णता र जलवायु परिवर्तन झट्ट सुन्दा उस्ता उस्तै लागे पनि यी फरक बिषय हरु हुन ।जलवायु परिवर्तन ले तापक्रममा भएको बृद्दिलाई मात्रै बुझाउदैन यसले जलवायु को सम्पुर्ण स्थितीलाई ईङ्गित गर्दछ।

किन तापक्रम बढिरहेको छ ?

संसार भर औद्योगिकरण र बिकास निर्माणका कामहरू बढेसङ्गै ग्रीन हाउस ग्यास उत्पादन तथा उत्सर्जनमा वृद्धि भैरहेको छ। जसका कारण हरित गृह प्रभाव बढिरहेको छ ,विश्वको तापक्रम बढिरहेको छ। बैज्ञानिक हरुका अनुसार हरित गृह ग्यासहरु मध्य कार्वन डाईअक्साइड्को अत्याधिक वृद्धि भैरहेको छ।

बिगत आठ लाख बर्षमा पृथ्बि को बायुमण्डलमा हाल सबैभन्दा बढी कार्वन डाईक्साईड रहेको छ। सन १९९८ पछिका बर्षहरुमा पृथ्वीको तापक्रम लगातार बढीरहेको छ। ती मध्य सन २०१७ को तापक्रम अर्थात गर्मी सबै भन्दा बढी हो ।

यसको अर्थ के हुन जान्छ भने पृथ्वीको बायुमन्डलमा हरित गृह ग्यासहरुको मात्रा प्रखर रुपमा बढिरहेको छ। उद्योग सवारी साधन, निर्माण , विद्युत उत्पादन आदिमा प्रयोग भएको डिजेल ,पेट्रोल, मट्टीतेल , कोइला, जस्ता फोसिल ईन्धन दहन हुने क्रममा हरित गृह ग्यास उत्सर्जन भै रहेका हुन्छन । यी बाहेक डिजेल पेट्रोलको उत्खनन् , ओसार प्रसार र यस्ता पदार्थहरु पोखिएर रचुहिएर पनि हरित गृह ग्यासहरु उत्सर्जन हुन्छन ।

किर्षिका विभिन्न कृयाकलाप जस्तै पाल्तु जनावर, बन जङ्गल बिनास , बन डढेलो वाट पनि हरित गृह ग्यासहरुको मात्रा दिन प्रतिदिन बढिरहेको छ।जलवायु परिवर्तन आज बिश्वको मुख्य समस्या बनिरहेको छ । यसले वातावरणका विभिन्न आयामहरुमा बिबिध असरहरु देखाउदछ । प्रयावरण का विभिन्न क्षेत्रहरुमध्य , तापक्रम , बर्षात, आद्रता, हावाको चाप, हावाको बहाव, बादलको कृयाकलाप ईत्यादिमा प्रत्यक्ष प्रभाब पार्दछ । यो सबैको साझा समस्या भएकाले सबैले आ-आफ्नो स्थान बाट समाधानको बाटो तिर लाग्नु पर्ने देखिन्छ। यदि यो समस्याको समाधान सबै क्षेत्रबाट उचित किसिमले हुन नसक्ने हो भने यसले निकट भविस्यमै ठूलो सङ्कट निम्त्याउने निश्चितप्राय नै छ ।

के भन्छन तथ्यहरु ?
बैज्ञानिक हरुका अनुसार सन २०३० सम्ममा विश्वब्यापी पदूषणका कारण करिव एक करोड मानिसको मिर्त्यु हुने सम्भावना रहेको छ । पृथ्वीको तापक्रममा गुणात्मक रुपमा वृद्धि हुने र कतिपय जिवजन्तु र बनस्पतिको वासस्थान धुर्विय क्षेत्रका चिसो स्थान तिर सर्ने, कतिपय जीव जन्तु तथा बिरुवाका प्रजातिको लोप हुने, अहिले देखिनै खडेरी, तथा तिब्र बर्सात का समस्या हरुदेखिईरहेको अवस्थामा पछि तिब्र बर्साका कारण बाढी पहिरो, भूक्षय अनि खडेरी को समस्या हुने,ठुला ठुला आधिबेहरी बाट व्यापक रुपमा जनधन को क्षति हुने, लु ( को सम्स्या आजाको भन्दा कयौ गुना बढ्ने, धुर्बिय तथा हिमालि क्षेत्रका बरफ पग्लने, समुन्द्रको सतह बढ्ने , ताल तलैयामा पानीको मात्रा घट्ने, प्राकिर्तिक स्रोतहरुको पहुचमा बढी प्रतिस्पर्धा र झगाडा हुने किर्याकलाप हरु देखिने निस्चित छ।

गएको वर्षमात्रै खडेरिका कारण नेपालको सुदुर पश्चिमको किर्षी क्षेत्रमा अर्वौको क्षति भयो , बरखामा बाढिले उत्पात मचाईरहेको छ, हिउदमा मुहानहरु सुकेर पिउने पानी पाउन नि कुनै कुनै ठाउमा गार्हो भैरहेको छ। नेपालका ठुलठुला तालहरुमा बिस्तारै पानीको तह घट्दै गैरहेको छ र हिम शिखरहरुको हिउँ दिनानुदिन पग्लिरहेको छ, अनि हिमनदिमा पानीको घनत्व बढीरहेको छ जसको कारण हिमताल हरु फुट्ने खतरा उस्तै छ! किर्षी क्षेत्रमै हेर्नू पर्दा धेरै जसो बाली बिरुवाहरुको फुल्ने फल्ने र पाक्ने समयमै आकास पतालको फरक देखिईरहेको छ । यस बाट किसान हरु मारमा परिरहेका छन! उनिहरु यो असमन्जस्यता बाट गुजृरहेका छन ।

कृषि र जलवायु परिवर्तन
कृषि क्षेत्रमा जलवायु परिवर्तन को प्रभावलाई कसरी घटाउने भन्ने कुरा गर्नु भन्दा पहिले जलवायु परिवर्तनमा किर्षी किर्षी क्षेत्रको योगदान बारे पनि बुझ्नु पर्ने हुन्छ र कुनै पनि असरहरुको प्रभाव लाई कम गर्ने शसक्त उपाए भनेको नै त्यसको कारण हरुलाई बुझेर त्यसै अनुरुप कदम उठाउनु हो । त्यसकारण पनि यी कुरा हरु बुझ्नु अति आवस्यक छ।

आधुनिक किर्षी उत्पादन र वितरण सम्बन्धित क्रियाकलापहरु वाट धेरै मात्रामा हरित गृह ग्यास उत्पादन हुने गर्दछन ।किर्षी क्षेत्रबाट मात्रै मानव सिर्जित कुल हरित गृह ग्यासको १४ प्रतिशत हरित गृह ग्यास उत्पादन हुने गर्दछ। यसका अलवा १८ प्रतिशत वन विनाशबाट उत्पादन भैरहेको छ भन्ने बैज्ञानिक आकलन रहेको छ। किर्षी कृयाकलाप बाट मुख्य रुपमा मिथेन, नाईट्रस अक्साईड र कार्वन डाईअक्साईड उत्सर्जन हुने गर्दछ्न।

मानव कृयाकलाप बाट उत्सर्जन हुने नाईट्रस अक्साईड मध्य करिब ६० प्रतिशत र मिथेन मध्य करिव ५० प्रतिशत किर्षी क्षेत्रबाट उत्सर्जन भैरहेको बैज्ञानिक अनुमान रहेको छ। जनावरहरुको मुलमुत्रबाट मुख्य रुपमा नाईट्र्स अक्साईड उत्पादन हुन्छ त्यस्तै रसायनिक तथा प्राङ्गारिक मल हालेको माछापोखरी या ताल तलैया बाट पनि नाईट्रस अक्साईड उत्पादन भैरहेको तथ्य हामी माझ छ।

किर्षी क्षेत्रबाट उत्पादन हुने जम्मा कार्वन डाईअक्साईड मध्य २।७ करोड टन अर्थात मानवीय कृयाकलाप बाट उत्सर्जन हुने कार्वनडाईअक्साईडको ९ प्रतिशत उत्सर्जन भैरहेको छ। बैज्ञानिक प्रमाणहरुका अनुसार पृथ्वीको माटोबाट सालिन्दा ६० अरव टन कार्वन डाईअक्साईड वायुमण्डलमा जान्छ ।यो फोसिल ईन्धन जलेरजाने मात्रा भन्दा निकै बढी हो तर यो प्रक्रिया दोहोरो हुने भएकाले यसको प्रभाव ज्यादै न्यून हुने गर्दछ। यसरी बुझ्दै गर्दा किर्षी क्षेत्रका बिबिध कृयाकलाप हरुको भुमिका पनि जलवायु परिवर्तन मा सशक्त देखियो ।

अब के गर्ने ?
कृषि क्षेत्र बाटै उत्पादन भैरहेका हरित गृह ग्यासहरुको उत्पादन मात्रै बन्द गर्ने हो भने एक चौथाई सम्म जलवायु परिवर्तन लाई रोक्न सकिदो रहेछ। यसरी किर्षी र बन क्षेत्रबाट पृथ्वीमा भैरहेको हरित गृह को असर लाई २ तरिकाले कम गर्न सकिन्छ। कार्वन स्थिरिकरण र हरित गृह ग्यासको उत्सर्जन घटाएर ।

कार्वन स्थिरिकरणस् कार्वन स्थिरिकरण भन्नाले कार्वन लाई लामो समय सम्म कुनै न कुनै विधि बाट बनस्पति या माटोमा सन्चय गर्ने भन्ने बुझिन्छ। अहिलेको अवस्थामा कार्वन स्थिरिकरण को लागि जैबिक रसाएनिक र भौतिक तिनै तरिका हरुबाट स्थिरिकरण बढाउन सकिन्छ। सिमसार क्षेत्रको उचित ब्यबस्थापन, वृक्षरोपण, किर्षी कार्यमा उचित परिवर्तन ईत्यादी त्यस्तै भौतिक तरिका को कुरा गर्दा ल्यान्ड फिल, बायोचार, अनि जैबिक ईन्धनको रुपमा यसको प्रयोग लगाएतका कुरा हरुबाट स्थिरिकरण बढाउन सकिन्छ । त्यस्तै खनिज स्थिरिकरण , कृत्रिम रुखको प्रयोग, अनि कार्वन डाईअक्साईडको समुन्द्रमा भन्डारण जस्ता तरिकाहरु स्थिरिकरण बढाउने नया तरिका हरु पनि रहेका छन ।

हरित गृह ग्यासको कम उत्पादनस् कार्वन स्थिरिकरण सङ्ग सङ्गै हरित गृह ग्यासको कम उत्पादन अथवा उत्पादन मा कटौती अर्को महत्वोपुर्ण कुरा हुन जान्छ । बिबिध कृयाकलाप बाट उत्पादित हुने हरित गृह ग्यासको उत्पादन मात्रै बन्द गर्ने अथवा कम गर्ने हो भने धेरै हद सम्म कृषि क्षेत्र बाटको योगदान लाई कम गर्न सकिन्छ। जस्तै किर्षी क्षेत्रबाट उत्पादन हुने नाईट्रस अक्साईड लाई हामी त्यसको प्रयोग गर्ने तरिका हरुमा सुधार गरेर कम गर्न सक्छौ ।

सिचाई गर्ने तौर तरिका हरुमा व्यापक बद्लाव ल्याएर, डिजेल पेट्रोल अनि ईन्धन बाट चल्ने मेसिन हरुको प्रयोग नगरेर, विभिन्न बालिहरुको किर्षी पद्दतिलाई बदलेर , गोबर मलको उचित ब्यबस्थापन गरेर, अनि जनावर हरुको पाचन क्रियाकलाप बाट उत्पादन हुने मिथेन को उत्पादन घटाउने खालका घाँस अनि दाना हरु खुवाउने जस्ता सामान्य काम हरुबाट हरित गृह ग्यासको उत्पादन कम गर्न सकिन्छ।

कसरी ?
यसकारण सवैले सबै ठाउ बाट एस्ता कुरा हरु सम्बन्धी सचेतना जगाई आजै सजग बनेर भोलिको क्षति बाट जोगिने उपाए अवलम्बन गर्नु पर्दछ। प्राकृतिक रुपमा हुने जलवायु परिवर्तन लाई हामीले केही गर्न नसके पनि मानवीय क्रियाकलाप हरुबाट हुने जलवायु परिवर्तन लाई भने हामी आफ्ना कृयाकलाप बाट नै रोक्न सक्दछौ१ हाम्रो जस्तो मुलुकमा जलवायु परिवर्तन र यसका अशरहरु बारेको जनचेतना नै सुरुवाती उपाए हुन सक्छ।

विश्वभरी नै बैकल्पिक उर्जाका श्रोतहरुलाई प्रबर्द्धन गरेर प्रयोग गर्न गराउन प्रेरित गर्ने, व्यापक रुपमा भै रहेको वनफडानी लाई रोकि वृक्षरोपण गर्ने, हरियाली वातावरणको निर्माण गर्ने, प्राकृतिक श्रोतहरुको विवेक पुर्ण तरिकाले संरक्षणात्मक प्रयोग गर्ने, सडक सवारी बाट उत्पन्न हुने धुलो धुवालाई रोक्न सडक को छेउछाउ अनि पेटिहरुमा हरित पेटिका निर्माण गर्ने, ब्यक्तिगत सवारी भन्दा सार्वजनिक सवारी प्रयोग गर्न प्रोत्साहन गर्ने, फोहोरमैला को पुन प्रयोग र पुन चक्रण गर्ने, साईकल लगाएत बिद्युतिय सवारी साधानरमेसिन हरुको को प्रयोग गर्न गराउन प्रेरित गर्ने गराउने उपायहरुबाट जलवायु परिवर्तन कम गर्न सकिन्छ।

गाउँ ठाउमा स्थानिय हरुको सहभागितामा क्लब गोस्ठी , सेमिनार हरुको आयोजना गरि जलवायु र विश्व ब्यापी उष्णताको बारेमा आवस्यक ग्यान प्रदान गरि हिजोको अवस्था आजको अवस्था अनि आजका कृयाकलापहरुबाट भोलि हुनसक्ने समस्या हरु माथी प्रकाश पारी सम्पूर्णमा जिम्मेवारीको बोध गराउन सक्नु आजको आवस्यकता हो र माथिका सबै कृयाकलाफरुको एक मात्र उद्देश भनेको एक जना ब्यक्तिले उत्पादन गर्ने हरित गृह ग्यास को मात्रामा कटौती गर्नु हो .

बिज्ञान को भासामा कुनै एक ब्यक्तिले सरदर उत्पादन गर्ने हरित गृह ग्यासको मात्रा लाई त्यस व्यक्तिको कार्वन फुटप्रीन्ट भनिन्छ १ हरेक सुधारात्मक उपाए हरुको एक मात्र लक्ष भनेको जलवायू परिवर्तन को अवस्थालाई घटाउनु नै हो । र यो कार्वन फुटप्रीन्ट घटाउन सकेमा मात्रै सम्भब हुन्छ।

नेपाली हरुको कार्वन फुटपृन्ट ज्यादै कम छ नेपाल बाट जति कार्वन उत्पादन भैरहेको छ त्यसको हरित गृह प्रभाव मा खासै कुनै योगदान छैन १ नेपाल आफुले उत्पादन गरेको कार्वन लाई स्थिरिकरण गर्न सफल छ। नेपालको बन जङ्गल ले नेपाल को कार्वन उत्पादन लाई ब्यालेन्स गरिरहेको छ । हरित गृह प्रभाव र जलवायु परिवर्तनमा हाम्रो योगदान शून्य बराबर भएता पनि असरको भागिदार भने बराबरी रुपमा हामी पनि हुन्छौ१ हामी सङ्ग भोलि आउन सक्ने बिपत्ति लाई थेग्न सक्ने सामर्थ्य को अभाव छ र यसकारण पनि बिकसित विश्वलाई हामिले प्रश्न उठाउने बेला आएको छ।

बाताबरण सम्बन्धी विभिन्न सम्मेलन हरुबाट कयन कुरा हरु उठ्दै गर्दा, र कयौ घोषण पत्र हरु पारित हुँदै गर्दा तिनी हरुको कार्यान्वायन माथी भने प्रश्न उठाउने बेला आएको छ। नत्र भने “बिराउने रामे चोट पाउने चामे” भन्या जस्तै विकसित रास्ट्रहरुको गल्तिको सजाए बिकाससिल रास्ट्र ले पाउने निस्चित जस्तै छ।

किर्षिमा आधुनिक प्रबिधी भित्र्याउने, रसाएनिक मल तथा विभिन्न औद्योगिक रसाएन हरु बाट बायुमण्डल लाई धुवामय पार्ने रास्ट्र हरुमाथी प्रस्न उठाउने बेला आएको छ। अब नेपालले मात्रै जलवायूकोको रोगलाई रोक्न सम्भब त छैन तर यो कार्यको थालनी भने अवस्य हामी गर्न सक्छौ  .

(लेखक कृषि तथा पसुबिज्ञान अध्ययन संस्थान लम्जंग कृषि क्याम्पसका विद्यार्थी हुन् )